آریا جوان - به دنبال حمله روسیه به اوکراین، برخی از همکاری‌های فضایی میان کشور‌های مختلف با روسیه به حالت تعلیق درآمد و ضمضمه‌هایی نیز مبنی بر ایجاد تعارض در همکاری‌های بین المللی فضایی مطرح شد که حاکی از شکل گیری بلوک‌های فضایی است.
همکاری‌های بین المللی فضای از زمان راه اندازی نخستین اکتشافات، حتی در دوره جنگ سرد نیز جنبه دشمنانه به خود نگرفت و اگرچه بحث‌هایی همچون طرح «جنگ ستارگان»، تصویری ترسناک از تضاد در فضا را ارائه می‌داد، اما واقعیت این بود که دو کشور ایالات متحده و شوروی در این عرصه حتی با یکدیگر همکاری نیز کرده اند. اما رخدادی همچون جنگ اوکراین به یکباره این حالت «دوستانه» در فضا را دگرگون کرد و دوباره سیاست‌های زمینی را به عرصه فضا برد.
به گزارش فرارو، حتی در زمان درگیری‌های روی زمین، فضا از نظر تاریخی عرصه همکاری بین ملت‌ها بوده است. اما روند‌های دهه گذشته نشان می‌دهد که ماهیت همکاری در فضا در حال تغییر است و پیامد‌های تهاجم روسیه به اوکراین این تغییرات را برجسته کرده است. در این میان برخی از محققان آینده‌ای را پیش بینی می‌کنند که در آن دولت‌های مجرد سطوح مختلفی از سلطه را دنبال می‌کنند، در حالی که برخی دیگر سناریویی را پیش بینی می‌کنند که در آن نهاد‌های تجاری ملت‌ها را گرد هم می‌آورند. اما هنوز می‌توان یک سناریوی دیگر را نیز متصور شد؛ در چند سال گذشته، گروه‌هایی از ملت‌ها با منافع استراتژیک مشابه روی زمین گرد هم آمده‌اند تا منافع خود را در فضا پیش ببرند و آنچه را که دانشمندان «بلوک‌های فضایی» می‌نامند، تشکیل داده‌اند.
از تلاش‌های فضایی تحت رهبری دولت‌ها تا همکاری
ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی بر فعالیت‌های فضایی در طول جنگ سرد مسلط بودند. با وجود تنش‌های روی زمین، هر دو با دقت عمل می‌کردند تا از ایجاد بحران جلوگیری کنند و حتی در تعدادی از پروژه‌ها در فضا همکاری کردند. زمانی که کشور‌های بیشتری آژانس فضایی خود را توسعه دادند، چندین گروه همکاری بین المللی ظهور کردند. این‌ها شامل دفتر سازمان ملل متحد برای امور فضای ماورای جو، کمیته سازمان ملل متحد در مورد استفاده صلح آمیز از فضا و کمیته مشورتی برای سیستم‌های داده فضایی است.
در سال 1975، ده کشور اروپایی آژانس فضایی اروپا را تأسیس کردند. در سال 1998، ایالات متحده و روسیه به تلاش‌ها برای ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی پیوستند که اکنون توسط 15 کشور پشتیبانی می‌شود. این سرمایه گذاری‌های چند ملیتی در درجه اول بر همکاری علمی و تبادل داده متمرکز بود و توانست چندین پروژه مشترک فضایی را به خوبی هدایت کند.
ظهور بلوک‌های فضایی
آژانس فضایی اروپا که اکنون شامل 22 کشور است را می‌توان در زمره اولین بلوک‌های فضایی در نظر گرفت. اما تغییر آشکارتر به سمت این نوع ساختار قدرت را می‌توان پس از پایان جنگ سرد مشاهده کرد. کشور‌هایی که در زمین منافع مشترک داشتند، شروع به گردهم آمدن برای دنبال کردن اهداف ماموریتی خاص در فضا و تشکیل بلوک‌های فضایی کردند. در پنج سال گذشته، چندین بلوک فضایی جدید با سطوح مختلف قابلیت‌های فضایی ظهور کرده‌اند. این‌ها شامل آژانس فضایی آفریقا با 55 کشور عضو، آژانس فضایی آمریکای لاتین و کارائیب با هفت کشور عضو و گروه هماهنگی فضایی عربی با 12 کشور عضو از خاورمیانه است. این گروه‌ها به ملت‌ها اجازه می‌دهند تا با دیگران در بلوک‌های خود همکاری نزدیک داشته باشند، اما در عین حال خود این بلوک‌ها نیز با یکدیگر رقابت می‌کنند. دو بلوک فضایی اخیر یعنی توافقنامه آرتمیس و توافق قمری چین و روسیه، نمونه‌ای از این رقابت هستند.
رقابت‌های فضایی در ماه
توافقنامه آرتمیس که در اکتبر 2020 راه اندازی شد توسط ایالات متحده رهبری می‌شود و در حال حاضر شامل 18 کشور است. هدف این گروه بازگرداندن انسان به ماه تا سال 2025 و ایجاد چارچوبی حاکم برای کاوش و استخراج معادن در ماه، مریخ و فراتر از آن است. هدف از این ماموریت ساخت یک ایستگاه تحقیقاتی در قطب جنوبی ماه با یک ایستگاه فضایی پشتیبان ماه به نام Gateway است. در سمت دیگر، در سال 2019، روسیه و چین توافق کردند تا در مأموریتی برای اعزام انسان به قطب جنوب ماه تا سال 2026 همکاری کنند. این مأموریت مشترک چین و روسیه همچنین قصد دارد در نهایت یک پایگاه در ماه بسازد و یک ایستگاه فضایی را در مدار ماه قرار دهد.
اینکه این بلوک‌ها برای انجام ماموریت‌های مشابه در ماه با یکدیگر همکاری نمی‌کنند، نشان می‌دهد که منافع استراتژیک و رقابت‌های روی زمین به فضا منتقل شده است. برای مثال، هر کشوری می‌تواند به توافقنامه آرتمیس بپیوندد، اما روسیه و چین به همراه تعدادی از متحدان زمینی آنها، از پیوستن به این پیمان اجتناب کرده اند، زیرا این توافق را تلاشی برای گسترش نظم بین‌المللی تحت سلطه ایالات متحده به فضا می‌دانند. به طور مشابه، روسیه و چین قصد دارند در‌های ایستگاه تحقیقاتی آینده ماه خود را به روی همه طرف‌های علاقه‌مند باز کنند، اما هیچ کشوری از آرتمیس علاقه‌ای در این زمینه ابراز نکرده است. آژانس فضایی اروپا حتی چندین پروژه مشترک را که با روسیه برنامه ریزی کرده بود متوقف کرده و در عوض در حال گسترش همکاری‌های خود با ایالات متحده و ژاپن است.
تاثیر بلوک‌های فضایی بر سیاست‌های زمینی
کشور‌ها علاوه بر قدرت جویی در فضا، از بلوک‌های فضایی نیز برای تقویت حوزه‌های نفوذ خود در زمین استفاده می‌کنند. یک نمونه سازمان همکاری فضایی آسیا و اقیانوسیه است که در سال 2005 تشکیل شد. این سازمان به رهبری چین شامل بنگلادش، ایران، مغولستان، پاکستان، پرو، تایلند و ترکیه است. اگرچه گفته می‌شود که هدف عالی این سازمان، توسعه و پرتاب ماهواره‌های کشور‌های عضو است، اما واقعیت این است که هدف اصلی تشکیل آن، گسترش و عادی سازی استفاده از سیستم ناوبری چینی BeiDou یا همان نسخه چینی GPS است.
نقش شرکت‌های فضایی خصوصی
در دهه گذشته فعالیت‌های تجاری در فضا رشد فوق العاده‌ای داشته است. در نتیجه، برخی از محققان آینده همکاری فضایی را با منافع تجاری مشترک تعریف می‌کنند. در این سناریو، نهاد‌های تجاری به عنوان واسطه بین دولت‌ها عمل می‌کنند و آنها را در پشت پروژه‌های تجاری خاص در فضا متحد می‌کنند. با این حال، شرکت‌های تجاری بعید است که بتوانند همکاری بین المللی آینده در فضا را دیکته کنند. طبق قوانین بین‌المللی فضایی فعلی، هر شرکتی که در فضا فعالیت می‌کند، این کار را به‌عنوان توسعه‌دهنده - و تحت صلاحیت - دولت کشور خود انجام می‌دهد. تسلط دولت‌ها بر شرکت‌ها در امور فضایی به وضوح از طریق بحران اوکراین نشان داده شده است. در نتیجه تحریم‌های دولتی، بسیاری از شرکت‌های فضایی تجاری همکاری با روسیه را متوقف کردند. بنابراین، با توجه به چارچوب قانونی فعلی، به نظر می‌رسد به احتمال زیاد دولت‌ها - نه نهاد‌های تجاری - به دیکته کردن قوانین در فضا ادامه دهند.
بلوک‌های فضایی برای همکاری یا درگیری
کارشناسان معتقدند که در آینده، تشکیلات دولتی - مانند بلوک‌های فضایی - به عنوان ابزار اصلی برای پیشبرد منافع ملی خود، در فضا و زمین عمل خواهند کرد. وقتی ملت‌ها گرد هم می‌آیند و بلوک‌های فضایی را تشکیل می‌دهند، می‌تواند فواید زیادی داشته باشد. مطالعات و اکتشافات فضایی امری دشوار است، بنابراین تجمیع منابع، نیروی انسانی و دانش می‌تواند رویکردی کاملاً منطقی باشد. با این حال، چنین سیستمی با خطرات ذاتی نیز همراه است.
تاریخ مثال‌های زیادی ارائه می‌کند که نشان می‌دهد هر چه اتحاد‌ها محکمتر شوند، احتمال وقوع درگیری بیشتر است. استحکام فزاینده دو اتحاد - ائتلاف سه گانه و اتحاد سه گانه - در پایان قرن نوزدهم اغلب به عنوان محرک اصلی جنگ جهانی اول ذکر می‌شود. یک درس کلیدی از تاریخ این است که تا زمانی که بلوک‌های فضایی موجود انعطاف‌پذیر و به روی همگان باز باشند، همکاری‌ها شکوفا خواهد شد و ممکن است جهان هنوز از یک درگیری آشکار در فضا اجتناب کند. حفظ تمرکز بر اهداف علمی و مبادلات بین و درون بلوک‌های فضایی - در حالی که رقابت‌های سیاسی را دور نگه می‌دارد - به تضمین آینده همکاری بین‌المللی در فضا کمک می‌کند.