بزرگنمايي:

آریا جوان - فرهیختگان / بحران اوکراین ریشه در اقدامات تحریک‌آمیز ناتو دارد. ما توسل به جنگ را راه‌حل نمی‌دانیم.
بعد از شکل‌گیری هر بحرانی بین دولت‌های مختلف یکی از چالش‌هایی که کشورهای بیرونی در سیاست خارجی خود با آن مواجه می‌شوند، چگونگی اعلام موضع در قبال این بحران است. مواضع دولت‌های بیرونی درقبال چنین وضعیتی باید به نحوی تنظیم شود که منجر به ایجاد سوءتفاهم‌های غیرضرور با دولت‌های درگیر نشده و منافع آنها را تحت‌تاثیر قرار ندهد. در چنین شرایطی وجود اصول منسجم از طرفی هم می‌تواند به ثبات در موضع‌گیری منجر شده و هم می‌تواند در مواقع وجود بحران از شکل‌گیری توقع نابجا در ذهن سیاستمداران دولت‌های درگیر جلوگیری کرده و روابط بینابینی را تحت‌تاثیر قرار ندهد. مواجهه منطقی ایران با درگیری‌های بین روسیه و اوکراین که از اسفندماه سال گذشته آغاز شد، نمونه موفقی از اعلام موضع بود که نه‌تنها منجر به ایجاد بحران در روابط بین ایران با این کشورها نشد بلکه با استقبال دوطرف مواجه شد و بحران شکل‌گرفته را به فرصتی برای ایفای نقش فعالانه ایران در مناسبات بین‌المللی تبدیل کرد. سه مرحله گفت‌وگوی وزیرخارجه کشورمان با وزیرخارجه اوکراین و دو دیدار با وزیرخارجه روسیه نشان می‌دهد ایران به‌رغم اتخاذ مواضع قاطعانه در قبال بحران اوکراین توانسته نقش میانجی را نیز در این بحران ایفا کند. در ادامه ضمن بازخوانی مواضع طرف ایرانی در درگیری بین روسیه و اوکراین، تاثیرات این سیاست خارجی منطقی و مبتنی‌بر اصول منسجم را در نزاع‌های منطقه‌ای نیز مورد بررسی قرار می‌دهیم.
انسجام موضع اصولی
از ابتدای مناقشه اوکراین تاکنون مقام‌های مختلف ایرانی کاملا در یک راستا نسبت به بحران اوکراین اعلام موضع کرده‌اند. تاکید بر گفت‌وگو به‌عنوان راه‌حل بحران اوکراین و معرفی سیاست‌های زیاده‌خواهانه غرب به‌عنوان ریشه شکل‌گیری این بحران موضع ثابت مقامات ایرانی بوده است. در نخستین روزهای شکل‌گیری این بحران امیرعبداللهیان، وزیرخارجه کشورمان در توئیتی نوشت: «بحران اوکراین ریشه در اقدامات تحریک‌آمیز ناتو دارد. ما توسل به جنگ را راه‌حل نمی‌دانیم.» وی در پیام‌هایی که به زبان انگلیسی و فارسی منتشر کرده، افزود: «برقراری آتش‌بس و تمرکز بر راه‌حل سیاسی و دموکراتیک یک ضرورت است.» همین موضع در قبال توسعه‌طلبی ناتو و تاکید بر دیپلماسی را در ادامه از سیدابراهیم رئیسی نیز شاهد بودیم. رئیس‌جمهور ایران در نهم اسفندماه گفت: «جمهوری اسلامی ایران ضمن درک نگرانی‌های امنیتی نسبت به چندین دهه توسعه‌طلبی ناتو، بر حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت ملی همه کشورها تاکید دارد. قاطعانه بر این باوریم که دیپلماسی و پایبندی صادقانه به تعهدات بین‌المللی توسط همه طرف‌ها، تنها راه‌حل پایدار و عادلانه خروج از وضعیت فعلی است.» درنهایت رهبر انقلاب در سخنرانی‌ای که به مناسبت بعثت پیامبر ایراد می‌شد، با اشاره به قضایای اوکراین و عبرت‌های آن، این موضوع را نمونه‌ای آشکار از سیاست بحران‌سازی آمریکا خواندند و افزودند: «برخلاف مواضع دوگانه غربی‌ها موضع ثابت جمهوری اسلامی ایران همواره مخالفت با جنگ و تخریب در همه مناطق دنیاست و علاج بحران اوکراین و قضاوت درباره آن را منوط به شناخت ریشه‌های واقعی آن می‌دانیم.» مواضع طرف ایرانی از آنجا که با رویکردی غیرمنفعت‌طلبانه و متکی بر اصول ثابت جمهوری اسلامی ایران اتخاذ شده، از جانب طرفین درگیر نیز بهتر پذیرفته شده و استقبال آنها را در پی داشته است.
ایران؛ میانجی مورد تقدیر دوطرف
بازنمایی تصویری از ایران به‌عنوان حامی روسیه در جنگ اوکراین حربه‌ای است که جبهه رسانه‌ای غرب برای تحریک افکار عمومی ایران علیه تصمیم‌گیران کشور به‌کار بسته تا سیاست خارجی ایران را از مسیر منسجم خود خارج کند. ورود منطقی ایران به مناقشه اوکراین اما نه‌تنها این ابزار را از کار انداخته بلکه منجر شده است تا طرف‌های درگیر زبان به تقدیر دیپلماسی تهران بگشایند. یکی از اتهاماتی که در چند وقت اخیر در رسانه‌ها علیه ایران منتشر شد، ادعای انتقال سلاح به روسیه از طریق شرکت‌های ایرانی بود. این ادعا اما بلافاصله توسط وزیر امورخارجه کشورمان تکذیب شد و وزیرخارجه اوکراین نیز بابت آن از ایران تشکر کرد. دی‌میتری کولبا، اواخر فروردین‌ماه درمورد گفت‌وگو با وزیرخارجه کشورمان در صفحه توئیتر خود نوشت: «با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه ایران تلفنی گفت‌وگو کردم. ایران، مخالف جنگ روسیه علیه اوکراین است و از راهکار دیپلماتیک حمایت می‌کند.» وزیر امورخارجه اوکراین در ادامه این توئیت بابت رد کردن ادعاهای مربوط به انتقال سلاح به روسیه با کمک شرکت‌های ایرانی و همچنین بابت اعزام تیم پزشکی به اوکراین از وزیرخارجه کشورمان تشکر کرد. خبر گفت‌وگو با وزیرخارجه اوکراین را امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترکی که 18 اردیبهشت‌ با حضور «زبیگنیو رائو» وزیرخارجه لهستان در تهران برگزار می‌شد، تکمیل کرد. وزیرخارجه کشورمان در این نشست خبری، اقدامات دیپلماتیک خود بین وزرای خارجه اوکراین و روسیه را این‌گونه تشریح کرد: «در گفت‌وگو با وزیرخارجه اوکراین، آمادگی ایران را برای اعزام تیم پزشکی 25نفره به مرز اوکراین و لهستان اعلام کردیم. سه‌بار من با وزیرخارجه اوکراین درباره تحولات این کشور گفت‌وگوی تلفنی داشتم و در 2 مرحله در دیدار با لاوروف حامل پیام وزیرخارجه اوکراین مبنی‌بر درخواست آتش‌بس و آمادگی برای گفت‌وگو و توافق بودم. به تلاش‌های خود در این مسیر ادامه می‌دهیم.» یک روز بعد از این نشست، توئیتر رسمی سفارت روسیه در تهران توئیتی را منتشر کرد که نشان می‌داد مواضع ایران مورد تقدیر طرف روسی نیز قرار دارد. سفارت روسیه در توئیت خود با اشاره به سفر لوان جاگاریان، سفیر روسیه در تهران به اصفهان و دیدار با اسقف اعظم سیپان کشجیان، نوشت: «سفیر به تفصیل اهداف و وظایف عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین را تشریح و از مقامات ایران به‌دلیل موضع متعادل و عینی درمورد وضعیت کنونی درخصوص اوکراین تشکر کرد.» بهره‌بردن ایران از رابطه مطلوب خود با روسیه برای بازگرداندن منازعه نظامی به مسیر گفت‌وگو باعث شده این اتهام که ایران حامی صرف سیاست‌های روسیه است، کارکرد خود را برای تندرو جلوه‌دادن و به حاشیه‌راندن ایران از دست بدهد و تهران بتواند با ایفای نقش در حل منازعه شکل‌گرفته به چهره‌ای فعال در عرصه دیپلماسی تبدیل شود.
ورود عقلانی به بحران افغانستان
درگیری‌های اخیر در افغانستان که نهایت به قدرت‌گیری طالبان انجامید نمونه‌ای دیگر از ورود منطقی ایران به مسائل بین‌المللی است. با آغاز قدرت‌گیری مجدد طالبان در افغانستان رسانه‌ها انگشت اتهام را به‌سمت واشنگتن گرفته و آمریکا را به بی‌مسئولیتی در قبال تاثیرات اقدامات خود در افغانستان متهم کردند. بی‌مسئولیتی‌ای که با سقوط سه شهروند افغانستانی از هواپیمای این کشور برای همیشه تصویری منفی از دخالت‌های آمریکا در اذهان عمومی جهان بر جای گذاشت. زمانی که پیشروی‌های طالبان به پنجشیر رسید اما یک اختلاف فکری در مواجهه با این گروه در ایران آغاز شد. گروه اول افرادی بودند که طالبان را به‌عنوان حاکم افغانستان پذیرفته و توقع داشتند ایران سریع طالبان را به رسمیت شناخته و با همکاری با این گروه حداکثر انتفاع را از خروج آمریکا ببرد. گروه دوم نیز افرادی بودند که با درخاطر داشتن تجربه حکومت قبلی طالبان بر افغانستان توقع داشتند ایران تنها جبهه باقی‌مانده در مقابل طالبان یعنی جبهه پنجشیر را مورد حمایت قرار دهد. ایران اما هوشمندانه از سیاست حمایت صرف از یک گروه خاص اجتناب ورزید و با دخیل نشدن در درگیری‌های داخلی افغانستان هزینه‌های شرایط بحرانی افغانستان را که ناشی از ماجراجویی آمریکا در منطقه بود، بر خود تحمیل نکرد. عدم ورود مستقیم ایران به منازعه افغانستان اما به معنی انفعال نیست. تهران از همان ابتدا روابط خود با گروه‌های طرف دعوا را حفظ کرد، به‌نحوی که احمدمسعود، رهبر جبهه پنجشیر در اوج بحران افغانستان که امنیت جانی‌اش در خطر بود، مدتی در ایران ساکن بود. در طرف مقابل نیز ایران تعاملات خود با قدرت فعلی حاکم بر افغانستان را حفظ کرده و رفت‌وآمدهایی را با رهبران این گروه آغاز کرد. در مذاکرات بین ایران با طالبان همواره بر لزوم تشکیل دولت فراگیر به‌عنوان راه‌حل مشکلات افغانستان تاکید شده است. در همین راستا امیرعبداللهیان، وزیرخارجه کشورمان در نشست فوق‌العاده وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی، پیشنهادهای تهران در حمایت از مردم افغانستان را مطرح کرد و گفت: «کشورهای مسلمان باید تشکیلات حاکم در افغانستان و همه احزاب را برای تشکیل یک دولت فراگیر تشویق کنند.»
امتیاز ثبات
وجود ثبات در مواضع مرتبط با سیاست خارجی باعث می‌شود در مذاکرات بین‌المللی نیز با قاطعیت بیشتری در پای میز مذاکره حاضر شده و به طمع کسب امتیازات زیاده‌خواهانه مدام تغییر موضع نداده و خواسته‌های جدید مطرح نکنند. نتیجه‌ای که در مذاکرات وین به جهت ارائه امتیازات فرابرجامی و خلاف اصول تیم مذاکره‌کننده دولت دوازدهم تاکنون حاصل نشده و طرف آمریکایی را به مطالبه امتیازات فرابرجامی ترغیب کرده است. پیش از این در گزارشی با عنوان «گاف بزرگ عراقچی» در «فرهیختگان» به امتیازات فرابرجامی تیم مذاکره‌کننده دولت روحانی پرداخته‌ایم.
از سوی دیگر داشتن مواضع باثبات و متکی به اصول ایران در سیاست خارجی باعث می‌شود سایر طرف‌ها با درک صحیحی از مواضع اتخاذشده تهران دچار سوءتفاهم نشده و این مواضع را منفعت‌طلبانه تلقی نکنند. چنین موضعی به طرف‌های درگیر در بحران‌های بین‌المللی اطمینان بیشتری برای اعتماد به ایران به‌عنوان میانجی می‌دهد. استفاده ایران از چنین فرصتی باعث می‌شود تلاش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای به انزوا کشیدن ایران نیز ناکام بماند. ایفای چنین نقشی به تهران امکان می‌دهد از موضع صرف سلبی خارج شده و ابزارهای ایجابی برای بی‌اثرکردن فشارهای خارجی را فعال کند.