بزرگنمايي:

آریا جوان - همواره نام بادگیر با شهرهای کویری گره خورده است اما تهران هم بر خلاف تصور اکثر ساکنان آن که فکر می‌کنند تنها بادگیر پایتخت بر بالای عمارت‌بادگیر کاخ گلستان قرار دارد بادگیرهای بلند و کوتاهی زیادی در بافت تاریخی خود دارد.
روزگاری بادهای تهران مهمان بادگیرهای این شهر بودند ولی با گذر زمان و آمدن تکنولوژی کم‌کم این میزبانان پیر پایتخت در میان ساختمان‌های بلند و کوتاه و هیاهو و شلوغی‌های این شهر به فراموشی سپرده شدند. ایرانیان از دیرباز برای مساعد کردن شرایط زیست خود و مقابله با شرایط نامساعد اقلیمی با حداکثر استفاده از امکانات طبیعی، از تمهیدات خاصی بهره گرفته‌اند. یکی از این تمهیدات که در معماری سنتی ایران نقش بسزایی داشته است، عنصر بادگیر است.
فوت و فن گرفتن باد
ساختن بادگیر فوت و فن‌های زیادی داشت که معمار بر اساس تجربه و شرایط اقلیمی، کار را به نتیجه میرساند؛ مثال تعیین بلندی میله‌بادگیر و محل دهانه‌های آن از هم، از فوت و فن‌هایی بود که فقط در تخصص معماران استخوان خردکرده بود. معمار از برخورد باد به گوش‌های خود و با تجربه‌های هزاران ساله، بلندی میله و محل دهانه‌ها و ارتفاع آن را تشخیص میداد. معماران در ساخت بادگیر، اقلیم هر شهر را مدنظر داشتند؛ مثال بدنه چهارگوش و هشت‌گوش، بیشتر مناسب مناطقی است که در آن‌ها بادهای ملایم و متنوع می‌وزند و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد. مسیر بادها هم در نوع‌بادگیر تاثیر داشت. در شهرهایی که بادها همیشه از یک سمت می‌وزیدند، معماربادگیر را یک دهانه می‌ساخت.
باد و بادگیرهای تهران
بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی تهران به علت موقعیت خاص جغرافیایی در فصول مختلف سال تحت تاثیر توده‌های هوا و سامانه‌های هواشناسی متعدد و متفاوت قرار می‌گیرد که هر یک به نحوی بر اقلیم منطقه تاثیر می‌گذارد. بررسی و تحلیل داده‌های اندازه‌گیری شده سمت و سرعت باد در ایستگاه‌های هواشناسی تهران بیانگر آن است الگوی باد غالب تهران غربی و شمال‌غربی است. البته باد با جهت‌های دیگر هم با فراوانی کمتر و در ماه‌های مختلف سال مشاهده می‌شوند. به عنوان نمونه در ماه‌های تیر و به خصوص مرداد، باد جنوبی و جنوب شرقی باد غالب تهران است. همچنین در ماه‌های شهریور و مهر نیز معموال باد غالب، شمالی است اما به تدریج از آبان باد غربی و شمال‌غربی غالب می‌شود.
بادگیرهای تهران بر خلاف بادگیرها در شهرهای حاشیه کویر که جنبه کاربردی دارد تنها بر بالای خانه افرادی ساخته شده است که از نظر سیاسی و اجتماعی دارای منزلت هستند و همین موضوع سبب شده تا عده‌ای بادگیرهای تهران را تزئینی بدانند. بیشتر بادگیرهای تهران که تا کنون 80 بادگیر تا زمان تنظیم این گزارش شناسایی شده از نوع بادگیرهای چهارطرفه یزدی و رایج‌ترین پلان پادگیرهای تهران، از نوع مربع و مستطیل است.
اجزای کالبدی بادگیرهای تهران
بادگیرهای تهران همانند بادگیرهای سایر کشور از اجزای کالبدی مشخص تشکیل شده است که در جزئیات بسیار متفاوت هستند. برخی از آن‌ها جنبه زیبایی شناسانه دارد و برخی به شدت در عملکرد بادگیرنقش دارند. شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها کمک شایان توجهی خواهد نمود. به طور کلی اجزای عملکردی هر بادگیرشامل موارد زیر است:
تنوره: به پایین‌ترین قسمت بادگیر و در جایی که تیغه‌های اصلی داخلی بادگیر به اتمام می‌رسند؛ تنوره بادگیرگفته می‌شود. عملکرد اصلی تنوره، خارج‌سازی جریان هوای داخل بادگیر و انتقال هوای داخل کانال بادگیر است. در بعضی موارد که بادگیرسرمایش و تهویه دو طبقه زیرزمین و همکف را بر عهده دارد، دو دریچه عمودی و افقی در تنوره تعبیه می‌شود و در غیر اینصورت، تنوره با یک دریچه عمودی به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از طریق حوضخانه به فضاهای ساختمان مرتبط می‌شود.
کانال یا ستون: به غالب‌ترین و بلندترین بخش‌بادگیر که از تنوره آغاز شده و تا قفسه ادامه دارد. کانال بادگیر می‌گویند. کانال‌بادگیر وظیفه هدایت جریان هوای مطلوب را از قفسه به تنوره و انتقال جریان هوای نامطلوب از تنوره به قفسه را دارد. کانال‌بادگیر با توجه به نوع بادگیر می‌تواند از تیغه‌های اصلی تفکیک کننده جریان‌های مطلوب و نامطلوب تشکیل شده باشد. تیغه‌های تفکیک کننده سبب ایجاد کانال‌های داخلی درون کانال اصلب بادگیر می‌شوند که با توجه به جهت وزش باد نسبت به قفسه بادگیر، فشار درون کانال‌های داخلی تعیین ی شود. ارتفاع کانال بادگیر وابسته به ارتفاع بادهای مطلوب است. قسمت فوقانی کانال بادگیر که از سقف بالاتر است، ساقه نامیده می‌شود.
قفسه: بالاترین قسمت بادگیر که بر روی کانال واقع شده است را قفسه بادگیر می‌نامند. قفسه‌بادگیر را حتی می‌توان مهم‌ترین بخش بادگیر دانست، چرا که با قرار گرفتن در مقابل جریان هوا سبب ایجاد اختلاف فشار در آن می‌شود و ناحیه‌های فشار مثبت و منفی اطراف قفسه به وجود می‌آید.
از بادگیرهای زیبای تهران می‌توان به بادگیرعمارت خانه کاظمی، خانه نصیرالدوله، مسجد مدرسه معیر، مسجد افضلیه، مسجد جامع بازار، مسجد امام بازار، آب‌انبار سیداسماعیل، مسجد قنبرعلیخان، مسجد مدرسه معبارباشی، خانه سلطان بیگم شجاعی و سرای روشن لاله‌زار اشاره کرد.
* گزارش از مهدی وحیدی