آریا جوان - تسنیم / ارد عطاپور در اولین نشست از سلسله نشست‌های بررسی چهار دهه سینمای دفاع‌مقدس تأکید کرد که سال‌ها فیلم «باشو غریبه کوچک» توقیف بود و حتی زمانی نوشتن درباره این اثر در برخی مجلات سینمایی ممنوع بود.
نخستین نشست از سلسله‌نشست‌های بررسی چهار دهه سینمای دفاع مقدس با نمایش قسمت اول و دوم مستند «پرده‌خوانی سینمای جنگ» و حضور سازندگان و منتقد سینما، جواد طوسی، روز چهارشنبه 26 شهریور در موزه سینما و به همت گروه سینمایی هنروتجربه برگزار شد.
بازار ![]()
پیش از آغاز نشست، قسمت اول و دوم مستند «پرده‌خوانی سینمای جنگ» به کارگردانی آریان عطارپور به نمایش درآمد؛ مستندی که به بررسی تحولات سینمای دفاع مقدس در دهه‌های 60 و 70 می‌پردازد.
آریان عطارپور، کارگردان مستند، پس از نمایش اثر گفت: من و فرزاد خشنودان، پژوهشگر فیلم و هم‌کلاسی دانشگاه، هر دو علاقه‌مند به سینما بودیم و در حوزه‌های تخصصی خودمان تسلط نسبی داشتیم. هدف اصلی ما از پژوهش و ساخت این مستند، نشان دادن چگونگی تغییرات عمیق فرم و محتوای سینمای ایران در بازه کوتاهی پس از انقلاب بود؛ تغییراتی که هم‌زمان با تحولات اجتماعی گسترده در کشور رخ داد.
او افزود: در دو تا سه سال نخست پس از انقلاب، تولید فیلم‌های مهم تقریباً متوقف شده بود و پس از آن سینمایی نوین شکل گرفت که امروزه با عنوان «زیرگونه سینمای دفاع مقدس» شناخته می‌شود. تمرکز ما در این مستند بر جنگ ایران و عراق است و مقدمه قسمت اول به التهابات پیش از انقلاب میان دو کشور و ضعف سینمای جنگ قبل از آن می‌پردازد.
فرزاد خشنودان، پژوهشگر فیلم، نیز درباره روند پژوهش گفت: مطالعه منابع مختلف شامل کتاب‌ها، نشریات و آثار سینمایی حدود شش ماه طول کشید. برخی فیلم‌ها را قبلاً دیده بودم و برخی را آریان معرفی کرد؛ با هم تماشا و تحلیل کردیم. بدون تجربیات و دانش قبلی، جمع‌آوری این حجم اطلاعات در این مدت کوتاه ممکن نبود. هدف ما مرور کامل سینمای جنگ از نخستین فیلم جنگی ایرانی تا سال 1400 بود.
او ادامه داد: محدودیت دسترسی به برخی افراد متخصص و همکاری نکردن آن‌ها باعث شد بار اصلی روایت بر دوش راوی مستند باشد. این نگاه، حاصل تجربه نسلی است که پس از جنگ به دنیا آمده و می‌خواستیم ظرفیت‌های سینمای دفاع مقدس را از دیدی پژوهشی و تحلیلی بازخوانی کنیم.
جواد طوسی، منتقد سینما، درباره اهمیت ژانر دفاع مقدس اظهار داشت: مسیر شکل‌گیری سینمای جنگ، همانند دیگر گونه‌های سینمایی، با آزمون و خطا همراه بوده است. پس از انقلاب اسلامی، این ژانر توانست هویت واقعی و تاریخی خود را بیابد، چرا که جنگ تحمیلی هشت ساله بستری فراهم کرد تا فیلم‌سازان مستقیم با فضای جبهه‌ها مواجه شوند. کارگردانانی چون رسول ملاقلی‌پور، ابراهیم حاتمی‌کیا، احمدرضا درویش، کمال تبریزی و جمال شورجه از دل همین تجربه‌ها تصویری اصیل از سینمای جنگ ارائه دادند.
طوسی افزود: سینمای دفاع مقدس در ایران، ویژگی‌هایی دارد که آن را از نمونه‌های مشابه در جهان متمایز می‌کند. رزمندگان در بستر جبهه و جنگ، با ارزش‌ها و مناسبات خاصی همراه بودند که متفاوت از نمونه‌های آمریکایی یا اروپایی است. روایت در این سینما همیشه حول محور یک مجموعه انسانی شکل می‌گیرد که تفاوت بنیادین آن با سینمای عامه‌پسند دهه 60 را نمایان می‌سازد.
او درباره مستند «پرده‌خوانی سینمای جنگ» گفت: در فیلم‌هایی که به تاریخ معاصر می‌پردازند، محدودیت‌هایی از سوی سرمایه‌گذاران وجود دارد که ممکن است کارگردان را محدود کند. با این حال، اگر پژوهش درست انجام شود، می‌توان این محدودیت‌ها را پشت سر گذاشت. در این مستند، پژوهش دیده می‌شود و راوی کلامی نقش اصلی را ایفا می‌کند؛ به طوری که می‌توان او را شخصیت محوری اثر دانست.
طوسی تأکید کرد: پژوهش باید با سعه‌صدر و گشودگی همراه باشد. گاهی پژوهشگر بیش از حد وارد گفتمان می‌شود و نقش غالب را ایفا می‌کند، در حالی که بهتر است کارشناسان مختلف به تناسب توان خود سخن بگویند تا تصویر کامل‌تری ارائه شود.
او درباره نگاه مستند افزود: یکی از نقاط قوت این اثر، منصفانه بودن قضاوت درباره فیلم‌سازان گذشته است. حتی در مواردی که کنایه به آثار شاخصی مثل آثار بیضایی یا کیمیایی وجود دارد، داوری بر اساس چارچوب اثر انجام شده است.
طوسی با اشاره به وضعیت کنونی سینمای دفاع مقدس گفت: با وجود فراز و فرودها، هنرمندان فرهنگ‌ساز جلوتر از سیاست‌گذاران حرکت کردند و آثاری انسانی و انسان‌مدار خلق کردند؛ مانند فیلم‌های محمدعلی باشه‌آهنگر که حتی به شخصیت‌های دشمن نگاه انسانی دارند. این نشان می‌دهد سینمای دفاع مقدس امروز ظرفیت ارائه دیدگاه‌های متنوع و انسانی را دارد.
او ادامه داد:کم‌کاری سیاست‌گذاران فرهنگی و ضعف در ایجاد آشتی ملی باعث شده سینمای جنگ گاهی به ابزاری برای نمایش بیلان کاری بدل شود، بدون اینکه ظرفیت‌هایش به‌طور کامل محقق شود.
طوسی درباره مشکلات اکران گفت: بسیاری از فیلم‌های جنگی اخیر، به دلیل مشکلات بودجه و بازگشت سرمایه، هنوز به نمایش عمومی درنیامده‌اند؛ حتی برخی فیلم‌های پرتره شهدای گران‌قدر که در دو سال گذشته تولید شده‌اند.
او به جنگ 12 روزه و نقش سینما در نشان دادن چهره واقعی دشمن اشاره کرد و افزود: سؤال این است که چرا سینمای ما نتوانسته از الگوها به‌درستی بهره‌برداری کند؟ به‌ویژه در بزنگاه‌های تاریخی، باید رسانه‌های سینمایی به درک هوشمندانه از ماهیت جدید جنگ و ابزارهای آن برسند تا از قافله عقب نمانیم.
طوسی تأکید کرد: سینماگر دفاع مقدس می‌تواند نقش مهمی در شناخت دشمن و بازنمایی واقعیت‌های تاریخی ایفا کند. هنوز دیر نشده و سینما می‌تواند مسیر فرهنگی و آموزشی مؤثری برای نسل‌های آینده فراهم کند.
ارد عطارپور از مستندسازان و میهمانان نشست نیز تأکید کرد: در دوره‌ای که این فیلم‌ها ساخته می‌شدند، مخالفت‌های جدی با آن‌ها صورت می‌گرفت؛ مثلاً فیلم «برزخی‌ها» از پرده پایین کشیده شد و یا «باشو، غریبه کوچک» به کارگردانی بهرام بیضایی سال‌ها توقیف بود. این فیلم به عنوان اثری ضدجنگ شناخته می‌شد که با دیدگاه برخی مدیران در تضاد بود و فرصت نمایش برابر و عادلانه نیافت. حتی نوشتن درباره آن در برخی مجلات سینمایی ممنوع بود.